«Ռասիզմը» և «ազգայնականությունը»՝ որպես դևիանտ վարք պայմանավորող գործոններ

Ռասիզմը բարդ սոցիալ-հոգեբանական երևույթ է, որը ներառում է ռասայական կարծրատիպեր, խտրականություններ, համոզմունքներ: Սովորաբար ռասիզմ ասելով հասկանում են դիսկրիմինացիոն գործողություններ, որոնք վիրավորում են մարդկանց միայն նրա համար, որ նրանք որոշակի ռասայական խմբի անդամներ են:

Ըստ էության, ազգայնականությունը, համանման երևույթ է: Սակայն եթե ռասիզմի դեպքում մարդը խտրականության  է ենթարկվում մաշկի գույնի պատճառով, ապա ազգայնականությունը դրսևորում է հետևյալ կերպ՝ մարդկանց հանդեպ խտրականությունը դրսևորվում է նրանց ազգային պատկանելության պատճառով: Ճիշտ է, ռասայական ատելությունը, ամենայն հավանականությամբ, ավելի խորն է ընկղմված, քան ազգայնականը: Պատճառն այն է, որ մարդու ազգային պատկանելությունը միշտ չէ, որ առաջին հայացքից հնարավոր է տարբերել՝ ի տարբերություն ռասայական պատկանելության: Ուստի ազգայնականության նախանշանները միշտ չէ, որ ընկալվում են որպես կտրուկ ազդանշաններ, որոնք առաջացնում են զգուշավորություն և մեծ ուշադրություն են գրավում, իսկ ծայրահեղ դեպքերում առաջացնում են վախ և ատելություն, որոնք ուղեկցում են միջռասայական կապերը:

Ամենից հաճախ, երբ խոսում են ռասիզմի մասին, նկատի ունեն, այսպես կոչված «սպիտակ ռասիզմը»: Սակայն ռասայական խտրականությունը վերաբերում է բոլոր ռասաներին, ուստի կան հիմքեր պնդելու, որ «կա նաև սև և դեղին (կարմիր) ռասիզմ և բոլորն էլ արժեն միմյանց»:

Սակայն հիմնականում ուսումնասիրում և պայքարում են սպիտակ ռասիզմի դեմ: Պատճառն այն է, որ Նոր ժամանակների պատմական շրջանում հենց եվրոպացիներն են սկսել իրականացնել նոր, աննախադեպ էքսպանսիա  բոլոր ուղղություններով: Նրանք դարձել են գերակայող ռասա և սկսել մյուսների պարտադրել սեփական մշակութային ստանդարտները, բարոյական և կրոնական նորմերն ու արժեքները, վարվելակերպը և այլն: Դրան զուգահեռ նրանք ապահովել են իրենց հզորությունը՝ այլ ռասաներին շահագործելու հաշվին: Այսպիսով՝ գերակայող դիրքը հնարավորություն էր տալիս մյուս ռասաները դիտարկել որպես «այլ», «թերզարգացած», «վայրենի», «ցածրագույն» և այլն: Այդ է պատճառը, որ նրանց վերաբերել են դաժան, շահախնդիր և ոչ հավասար կերպով: Երբ բացի էթնոցենտրիկ դիրքորոշումներից կան նաև տնտեսականները, և ռազմական ուժը, որպեսզի ուրիշներին պարտադրել սեփական պատկերացումները «ճշտի» և «սխալի» մասին, այդ ժամանակ էլ ծագում են ռասիզմը, ազգայնականությունը և էքստրեմիզմը:

Դեռևս տասնամյակներ առաջ ինչպես եվրոպական պետություններում, այնպես էլ այն երկրներում, որտեղ եվրոպացիները գերակայող էին, գոյություն է ունեցել պետական ռասիստական քաղաքականություն և գաղափարախոսություն:

Այսօր, կարելի է ասել, չկա այնպիսի երկիր, որտեղ գոյություն ունենա պետական ռասիզմ, համենայն դեպս, բացահայտ և բարձրաձայնվող: Սակայն անգամ օրենքի ուժ ստանալուց զրկվելու և պետականորեն չքարոզվելու պարագայում ռասիզմը շարունակում է գոյություն ունենալ անհատական մակարդակում՝ առօրյա կենցաղային հարաբերություններում:

Ամերիկացի սոցիալակն հոգեբանները, որոնք ներկայումս այդ խնդրով ամենաշատ մտահոգվողներից են և այդ հարցի առնչությամբ ամենաշատ էքսպերիմենտալ տվյալներն ունեն, ենթադրում են, որ այսօր ԱՄՆ-ն ավանդական-բացահայտ և կոպիտ ռասիզմից անցում է կատարել ժամանակակից, այսպես կոչված, սիմվոլիկ ռասիզմի, որը դրսևորվում է աշխատանքի ընդունվելիս, բնակավայրն ընտրելիս, հասարակական կարգն ապահովելիս, սոցիալական կապեր հաստատելիս և այլն: Եվ չնայած որ 1954-ին ԱՄՆ Գերագույն դատարանն ապօրինի էր ճանաչել դպրոցներում ռասայական սեգրեգացիան և հավասար իրավունքներ սահմանել ԱՄՆ բոլոր քաղաքացիների համար՝ անկախ մաշկի գույնից, հիմնականում սպիտակամորթ ամերիկացիները շարունակում են ռասաների միջև սոցիալական բաժանումներ կատարել:  Եվ քանի որ այսօր բացահայտ ռասիզմի դրսևորումը համարվում է հանցագործ և դատապարտելի՝ օրենքի տեսանկյունից, ապա ժամանակակից ռասիզմը ավելի նուրբ, թաքնված արտահայտման ձևեր է ձեռք բերել:

Եթե ԱՄՆ-ում բացահայտ և կոպիտ ռասիզմը փոխարինվել է սիմվոլիկով, ապա Ռուսաստանում, դատելով հատկապես վերջին իրադարձություններից, հակառակ երևույթն է դիտվում՝ նախկինում թաքնված բնույթ կրող ազգայնականությունը գնալով ավելի բացահայտ դրսևորումներ է ունենում: Դա են վկայում հատկապես «սքինհեդների» երիտասարդական խմբավորման գործողությունները: Այդ ամենը թույլ է տալիս ենթադրել, որ ռուս հասարակությունում ազգայնականությունն ու ռասիզմը  ունեն սոցիալ-հոգեբանական հիմքեր և աջակցություն են ստանում՝ հակառակ ռուսների՝ ռասայական և ազգային հանդուրժողականության մասին ինքնախաբեության:

Հայ հասարակության մասին խոսելիս թերևս կարելի է նշել, որ հասարակության որոշակի շերտերում առկա են ռասիստական տրամադրություններ: Հազվադեպ չի պատահում, երբ Երևանում շրջելիս հանդիպում ես այլ մաշկի գույն ունեցող մարդկանց՝ սևամորթների, դեղնամորթների ու հազվադեպ չեն նրանց հասցեին շպրտված կոպիտ, ռասիստական բնույթի ռեպլիկները: Սակայն ընդհանուր առմամբ, հասարակությունը բավականին ադապտացվել, համակերպվել է երկրում փոքրամասնությունների առկայությանը և բարեհաջող համակեցություն է իրականացվում: Ծայրահեղ հազվադեպ են տեղի ունենում ազգային հողի կամ ռասայական խտրականության վրա հիմնված ազգամիջյան բախումներ կամ այլ միջադեպեր: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ հայ հասարակությունում ազգայնական գաղափարները հիմնականում տեսական մակարդակում են ու պրակտիկ մակարդակում հազվադեպ կարելի է հանդիպել նման հիմքով դևիացիաների:

Քանի որ ամերիկյան հասարակությունում ռասայական դիրքորոշումները և խտրականությունը դրսևորվում են մեղմ կերպով, ապա որոշ հետազոտողներ առաջարկել են ռասայական ատելության այլընտրանքային բացատրություններ: Մասնավորապես, ՄակԿիրնենը և նրա գործընկերները ենթադրել են, որ ժամանակակից Ամերիկայում ռասայական դիրքորոշումներն առաջանում են տարբերությունների պատճառով, սակայն ոչ մաշկի գույնի, այլ մշակութային արժեքների: Այլ կերպ ասած՝ սպիտակ ամերիկացիները ատելություն են զգում «նեգրերի» հանդեպ ոչ այն պատճառով, որ նրանք սև են, այլ այն, որ նրանք խոսում, հագնվում, ապրում և իրենց պահում են ոչ այնպես, ինչպես սպիտակամորթները: Ըստ այդմ, կարելի է ենթադրել, որ եթե սևամորթերը հագնվեին, իրենց պահեին այնպես, ինչպես սպիտակամորթերը, ապա ռասայական խտրականությունը պետք է վերանար: Սակայն իրականությունը բոլորովին այլ է:

Նման հանգամանքները հետազոտողներին ստիպում են ռասիստակա դիրքորոշումների բացահայտման ավելի կատարյալ և նուրբ մեթոդիկաներ մշակել: Օրինակ Պատրիսիա Դեվայնն ու նրա գործընկերները առաջարկել են նման մեթոդիկա: Այն ենթադրում է հետազոտվողների կողմից այլ ռասաների մասին մտքերի ազատ արտահայտում: Դրանք սպոնտան կերպով ակտիվանում են և թույլ են տալիս կարծիք կազմել հետազոտվողների ռասայական դիրքորոշումների մասին:

Եզրափակելով նշենք, որ ժամանակակից աշխարհում թեև «ռասիսատական» ու «ազգայնական» գաղափարները փորձում են քողարկված կերպով գործարկել, սակայն այնուամենայնիվ, չի կարելի բացառել էքստրեմիստական տրամադրությունը, որը գերակայում է այդ երևույթների առկայության պարագայում և ստիպում գաղափարակիրներին դրսևորել դևիանտ վարք: Ռասիստական և ազգայնական գաղափարները հատկապես դրսևորված են արտահայտվում, երբ խնդիրը կապված է էթնիկությունն ակտիվացման հետ, երբ «մերն ուրիշ է», «մերն ամենալավն է», «ուրիշինը վատն է, թերի» գաղափարները գերակայող են դառնում ազգայնականության և ռասիզմի «զոհ-գաղափարակիրների» գիտակցությունում, և ավելի խորն արտահայտված՝ անգիտակցության որոշակի շերտերում: