Էքզիստենցիալ թերապիա՝ մարմնի հետ աշխատանքի դեպքում

Երբ խոսում ենք էքզիստենցիալ թերապիայի, հոգեբանության և, առհասարակ, էքզիստենցիալիզմի մասին, առաջին բանը, որ գալիս է մտքիդ, փիլիսոփայությունն ու գրականությունն է՝ Կիրեգոր, Սարտր, Կամյու, Մարսել, Տիլլիխ, Տոլստոյ, Դոստոևսկի: Որոշ հետազոտողներ նշում են, որ էքզիստենցիալ հոգեթերապիան թերապիա է հատուկ տեսակի մարդկանց համար, ովքեր հակված են ռեֆլեքսիայի ու սիրում են փիլիսոփայել: Էքզիստենցիալ հոգեթերապիայի գլխավոր առանձնահատկություններից է այն, որ հիմնական շեշտը դրվում է հաղորդակցման վերբալ ասպեկտների վրա: Սակայան վերբալ սպեկտը հաղորդակցման միայն 30% է կազմում: Մնացած 70%-ը կապված է մարմնի հետ՝ միմիկա, ժեստեր, առոգանություն, անմիջական մարմնական կոնտակտ: Այդ է պատճառը, որ էքզիստենցիալ հոգեթերապիան լիովին ընդունելի է համարում այնպիսի տեխնիկաների օգտագործումը, որոնք կիրառվում են մարմնակողմնորոշված թերապիայի ընթացքում: Էքզիստենցիալ հոգեբանության հիմնաքարային հասկացությունը ոչ թե ադապտիվությունն է, այլ՝ օնթոլոգիական կամ էքզիստենցիալ աուտենտկությունը: Այդ կապակցությամբ Դ. Լեոնտևը խոսել է էքզիստենցիալ անհրաժեշության ու էքզիստենցիալ պարտքի մասին: Էքզիստենցիալ անհրաժեշտության ձայնը սկսում է լսելի լինել այն մարդու համար, ով ընդունակ է սեփական կենսաբանությունից, հասարակությունից, ինչպես նաև նախկին փորձից բխող դետերմինացիայից վերացարկվել: Երբ մարդն ազատ է դառնում, նա պահանջմունք է զգում՝ իր ազատությունը նվիրելու որևէ բանի, որն ավելի մեծ է, քան նա ինքը: Այստեղից ծագում է պարադոքս՝ որքան ավելի ազատ է մարդ, այդքան քիչ է նա նրա ընտրությունը:

Իրականությունն այնպիսին է, որ սեփական էության պահանջմունքներն իրացնելու համար մարդը պետք է հաղթահարի արտաքին միջավայրի դիմադրությունը: Իսկ դա անելու համար հարկավոր է որոշակի կայունություն ու ամրություն, նույնիսկ՝ դաժանություն, որոնք էլ, ի վերջո, պատճառ են դառնում ռիգիդության ձևավորմանը: Ռիգիդությունը մարդկային էության դրսևորմանը խոչընդոտող հիմնական գործոններից է, քանի որ էությունը դինամիկ է, ոչ ստատիկ: Սեփական էության պահանջմունքները բավարարելու միակ հնարավոր ուղին կեցության նոր ձևերի բնական ծագումը, դրանց հասունացումը, հետո՝ ոչնչացումը կամ փոփոխությունն է: Այդ գործընթացը կարող է արմատական բնույթ կրել ու այցելուի կողմից շատ ծանր ապրվել:

Օնթոլոգիապես կամ էքզիստենցիալ կերպով աուտենտիկ լինելու համար մարդը պետք է պարբերաբար փոխվի՝ սեփական էության պահանջմունքներին համապատասխան: Խնդիրն այն է, որ այցելուի կեցության կառուցվածքի լուրջ փոփոխությունը նրա համար ռիսկային է, քանի որ այն սպառնում է նրա կայունության զգացմանը, նույնականությանը: Խոսքը սպառնալքի մասին է, որը սերտորեն կապված է օնթոլոգիական «Ես կամ»-ի ինքնանույնականացման հետ, հենց այդ պատճառով էլ կեցության կառուցվածքում լուրջ փոփոխությունը կարող է ընկալվել որպես մահ:

Թերապևտի խնդիրն է օգնել այցելուին հասնել էքզիստենցիալ աուտենտիկության, որը նշանակում է օգնել նրան գիտակցել սեփական էության պահանջմունքները ու վերակառուցել կամ կառուցել էութան նկատմամբ նոր, թափանցիկ կեցության համակարգ: Ըստ որում, կարևոր է հիշել, որ այդ ուղու վրա հոգեթերապևտը ինքը ոչինչ չի կառուցում կամ ձևավորում: Նա միայն ուղեկցում է այցելուին այդ ճանապարհին: Նա միայն հետևում է, որպեսզի վտանգի հետ հանդիպման դեպքում այցելուն չկործանվի, այլ որպեսզի այդ հանդիպումից ծնվի նոր կեցութային համակարգ ու այցելուն հասնի օնթոլոգիական հասունության: Այ կերպ ասած թերապևտն իր այցելուին տանում է նրա էությանն ընդառաջ, ըստ որում՝ թերապևտը չունի պատկերացում, թե հենց ինչն է այցելուի էությունը: Հարց է ծագում. իսկ ի՞նչ կերպ հոգեթերապևտը կարող է այցելուին հասցնել նրա էությանը: Այդ նպատակով կիրառվում են տարաբնույթ մեթոդներ ու տեխնիկաներ: Որպես այդպիսին կարող է հանդես գալ սոկրատեսյան հայտնի մեթոդը՝ մաևտիկան, որն իրենից ներկայացնում է երկխոսություն: Այս դեպքում թերապևտը նպաստում է նոր վիճակի, վարքի նոր ձևերի  ծնունդին: Երբ խոսքը գնում է խմբային հոգեթերապիայի մասին, այդ ֆունկացիան կարող է ստանձնել նաև հոգեթերապևտիկ խումբը: Սակայն էքզիստենցիալ հոգեթերապիայի ընթացքում իր կարևոր նշանակություն ու արդյունավետություն են ունենում նաև մարմնի հետ աշխատանքի մեթոդները:

Հայտնի է, որ էքզիստենցիալ թերապիայում «մարմնականության» հասկացությունը զարգացրել է Մարտին Հայդեգգերի հետևորդ Մեդարդ Բոսսը: Խոսքն, այսպես կոչված, մարմնականության էքզիստենցիալի մասին է: Ըստ Հայդեգգերի՝ էքզիստենցիալն անգամ հասկացություն չէ, այլ՝ բնատուր մի բան, առանց որի մարդն, առհասարակ, անիմաստ բան է դառնում: Բոսնն առանձնացրել է հետևյալ կարևորագույն էքզիստենցիալները՝ կեցություն-աշխարհում, կեցություն-միասին, տարածականություն, մարմնականություն, ժամանակայնություն, կեցություն-դեպի մահը: Հենց մարմնականությունը Բոսսը բնորոշել է որպես «մարդկային գոյության իրացման մարմնական ոլորտ»: Նա այն քիչ էքզիստենցիալիստներից էր, ովքեր մեծ ուշադրություն էին դարձնում մարմնին: Նա գտնում էր, որ աշխարհի հանդեպ մարդու վերաբերմունքը միշտ իր արտացոլանքն է գտնում իր մարմնի հանդեպ նրա վերաերմունքում: Ըստ Բոսսի՝ անգամ երբ մարդ մոռանում է իր մարմնի մասին, նա չի դադարում «մարմին» լինելուց: Մարդկային կյանքի բոլոր դրսևորումները մարմնական են: Եթե մարդկային մարմինը դիտարկել որպես ֆիզիկական օբյեկտ, ապա դրա սահմանները կավարտվեմ մաշկով: Միևնույն ժամանակ անհերքելի փաստ է, որ որտեղ էլ լնենք, մշտապես որոշակի փոխհարաբերությունների մեջ ենք մեր մաշկից դուրս գտնվող որևէ բանի հետ: Արդյոք դա չի՞ նշանակում, որ մարդ միշտ միևնույն ժամանակ նաև դուրս է գտնվում իր ֆիզիկական մարմնից: Բոսսը նշում է, որ էության մասին խոսելիս հարկավոր է նկատի ունենալ, որ մարմնական ֆենոմենները պետք է հասկանալ աշխարհ հետ փոփոխվող հարաբերությունների համատեքստում: Որքան մարդն ավելի փակ է, այքան նրա մարմնականությունն ավելի նեղանում է:

Հոգեթերապևտիկ գործընթացի մասին խոսելիս Լենգը նշել է, որ երբ մարդն օտարանում է իր մարմնից, այն համարում է գործիք, կարելի է խոսել շիզոֆերնիկ գործընթացի բաղկացուցչի մասին: Ըստ Դյուրկհեյմի՝ մարմինը միջոց է, որի շնորհիվ մարդը «տեսանելի ու շոշափելի է»: Նա նշել է, որ թերապևտիկ գործընթացի ժամանակ թերապևտը պետք է ուշադրություն դարձնի ճիշտ շնչառությանն ու տոնուսին (հավաքվածությանը): Գլխավորն այն է, որ այցելուի մոտ զարգանա ընդհանուր մարմնի զգացողությունը, այսինքն՝ որպեսզի նա գիտակցի իր ֆիզիկական մարմնի, հույզերի ու զգացմունքների թափանցիկությունն էության նկատմամբ: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է նշել, որ էքզիստենցիալ հոգեթերապիայի ժամանակ թերապևտն աշխատում է ոչ միայն ու ոչ այնքան նրա ֆիզիկական մարմնի, որքան «ամբողջ մարդու»՝ ավելի կոնկրետ նրա կեցության կառուցվածքի հետ: Մարմնին հատկապես մեծ ուշադրություն է դարձվում այն պատճառով, որ կեցությունը ներկայանում է ֆիզիկական մարմնի միջոցով:

Էքզիստենցիալ հոգեթերապիայում մարմինը չի դիտարկվում որպես ռեսուրս, այլ աշխատանքը կենտրոնանում է նրա կեցության կառուցվածքի վրա: Ըստ այդմ, կարելի է առանձնացնել սկզբունքային մեթոդոլոգիական տարբերություններ, որոնցով էքզիստենցիալ հոգեթերապիան տարբերվում է մարմնի հետ աշխատանքի մյուս ուղղություններից:

·         Մարմինն այցելուի կողմից ընկալվում է որպես նա ինքը, գոյություն ունեցող ամեն ինչի էքզիստենցիալ հենասյուն, աշխարհի հետ նրա անքակտելի կապի էտալոն:

·         Մարմինը դիտարկվում է իրականության սուբյեկտա-օբյեկտային տարաբաժանումից դուրս՝ որպես հոգևոր-մարմնական կոնտինուում:

·         Մարմինը դիտարկվում է այլոց ու աշխարհի հետ անքակտելի կապի տեսանկյունից:

·         Մարմինը հանդես է գալիս որպես կյանքում մահվան, ֆիզիկական գոյության ավարտելիության մասին յուրատիպ «հուշարար»:

·         Այցելուի մարմնի հետ անմիջական աշխատանքի դեպքում թերապևտը չի առաջնորդվում նախապես ծրագրված ալգորիթմով ու սխեմաներով, նրա գործողությունները ամբողջությամբ որոշվում են իրավիճակի համատեքստից բխելով:

·         Մարմնի շարժումների հետ աշխատանքի դեպքում բացառվում է սովորություն դարձած հաջորդական սխեման՝ մտավոր հրաման-գործողություն:

·         Թերապևտը պետք է ծայրահեղ հավաքված լինի ու «ներկա» լինի հոգեթերապևտիկ իրավիճակում:

·         Հարկավոր է հատուկ ուշադրություն դրաձնել աշխարհի հետ կապին, զարգացնել այլոց ու աշխարհի հետ անքակտելի կապի զգացումը:

·         Կոնկրետ փորձի մեկնաբանումը տեղի է ունենում ոչ թե կազուալ, այլ էքզիստենցիալ կերպով ու վերաբերում է այցելուի կյանքի հեռանկարներին:

Այժմ նշենք մի քանի տեխնիկաներ, որոնք կիրառվում են մարմնի հետ աշխատանքի էքզիստենցիալ թերապիայի ընթացքում:

1.      Նկարչություն (Zeichnen)-մեթոդը մշակել է Դյուրկհայմի կինը՝ Մարիա Հիպպիուսը: Zeichnen-ը ունի մի փոքր միստիկ հնչողությամբ բացատրություն: Այն թարգմանվում է որպես «առաջնորդող նկարչություն»: Նկարչության գործընթացը կազմակերպվում է այնպես, որ գործի դրվեն հոգեկանի ամենախորը շերտերը՝ խորքային «Ես»-ը: Իսկ ըստ Ֆրանկլի՝ խորքային «Ես»-ը ներառում է հոգևոր Ես-ը, որը հենց իմաստի աղբյուր է հանդիսանում:

2.      Կավագործություն  (Tonfeld)-ևս մեկ կարևոր մեթոդ է կավագործությունը: Էքզիստենցիալ թերապիայում այս մեթոդի կիրառումը մի շարք առանձնահատկություններ ունի: Եթե յունգյան թերապիայում հատուկ ուշադրություն է դրաձվում արքետիպային կամ սիմվոլիկ ձևերին, ապա այս դեպքում դրանք այնքան էլ էական դեր չեն խաղում: Այս մեթոդը կիրառելիս առավել հետաքրքրական է ձևերի ու միջոցների կորելյացիան:

3.      Փայտե սուր  (բոկկեն)- սա պարզ հոգեթերապևտիկ տեխնիկա է, որը փոխառել է Կեն-դոյի 3-4 պարզ շարժում: Այցելուի յուրաքանչյուր շարժման մեջ դիտարկվում է նրա կեցությամն ամբողջականությունը, ինչպես նաև այլ մարդկանց, աշխարհի ու ինքն իր հետ փոխներգործության ձևերն ու միջոցնրեը: Սրի հետ աշխատանքը թույլ է տալիս զարգացնել վճռականությունը: Մյուս որակը, որն օգնում է զարգացնել այս տեխնիկան, նպատակաուղղվածությունն է: Տեխնիկան լավ է աշխատում հատկապես զույգերով աշխատելիս:

4.      Leibarbaiten («Լայբ») տեխնիկան Դյուրկհայմի կողմից մշակված մոտեցում է: Լայբն իրենից ներկայացնում է մարմնում ամրապնդում, այլ ոչ թե գիտակցության փոփոխված վիճակին անցում: Այն սեփական կեցության, մարմնի մեջ արմատավորվելուն է: Այն այցելուի հետ անմիջական կոնտակտ ենթադրող տեխնիկա է: