Դեռահասության շրջանի ֆիզիկական և հոգեբանական առանձնահատկությունները

Բազմաթիվ հոգեբաններ են անդրադարձել դեռահասների տարիքային առանձնահատկություններին, այդ թվում` Բոժովիչը, Վիգոտսկին, Կոնը, Էլկոնինը, Ռեմշմիդտը, Ռայսը և այլք:

Դեռահասության տարիքը օնտոգենեզի շրջան է, որը միջանկյալ է մանկության և հասունության միջև: Այն որպես զարգացման հատուկ փուլ առանձնացվել է XIX դարում: Դեռահասության տարիքը ներառում է 11, 12-14, 16 տարեկանները: Դրա առանձնահատկություններն արտահայտվում են նաև այդ տարիքի մյուս անվանումներում` անցումային, դժվար, ճգնաժամային: Դրանք արտահայտում են այդ փուլում տեղի ունեցող գործընթացների զարգացման բարդությունն ու կարևորությունը, ինչը կապված է կյանքի մի փուլից մյուսին անցնելու գործընթացի հետ:

Մանկությունից հասունություն անցումը կազմում է այդ փուլի բոլոր կողմերի հիմնական բովանդակությունն ու յուրահատկությունը` ֆիզիկական, մտավոր, բարոյական, սոցիալական:

Դեռահասության տարիքի կարևոր առանձնահատկություն է նաև այն, որ հենց այդ ժամանակ է հիմք դրվում անձի ընդհանուր սոցիալական և բարոյական դիրքորոշումներին:

Անցումային տարիքի կարևոր առանձնահատկությունը նույնականացման ճգնաժամն է կամ, ինչպես ասում էր Էրիքսոնը, «նույնականացում կամ դերերի խառնաշփոթ է»: Դեռահասն ակտիվորեն «փորձում» է տարբեր սոցիալական դերեր, որոշում է պահանջները, հնարավորություններն ու իրավունքները, որոնք բնորոշ են յուրաքանչյուր նոր կերպարի: Անխոս, դերային այդ խառնաշփոթում լինում են նաև բացասական դերեր, որոնց առկայությունը կարող է պատճառ հանդիսանալ կոնֆլիկտային իրավիճակների:

Կախված նրանից, թե ինչպես է ընթանում այս տարիքային փուլը, ինչպիսի փոփոխությունների է ենթարկվում երեխայի անձը, մեծ մասամբ կախված է նրա հետագա ողջ կյանքի ընթացքը:

Բադմաևի խոսքով, «դեռահասության տարիքը ամենաբարդն է մանկավարժների և ծնողների համար, և ամենաճգնաժամայինը հենց դեռահասների համար է: Դեռահասների դևիանտ վարքը բազմաթիվ տհաճություններ է պատճառում ոչ միայն անմիջական դաստիարակներին` ուսուցիչներին, այլ նաև ամբողջ կրթական-դաստիարակչական, ինչպես նաև օրինապահ համակարգերին: Կան նաև խնդիրներ` կապված դեռահասների նյարդա-հոգեկան խնդիրների, թմրամոլության, սեռական հարաբերությունների և այլնի հետ»:

Կրտսեր դեռահասության տարիքին անցումն ուղեկցվում է հոգեկանի կտրուկ բեկումով, որը կոչվում է դեռահասության ճգնաժամ, երբ ուսումնական գործունեությունը դադարում է զարգացման վրա թողնել այն ազդեցությունը, որն ուներ նախորդ փուլում: Առաջատար գործունեություն է դառնում հասակակիցների հետ շփումը (ըստ Էլկոնինի ինտիմ-անձնական շփումը), մեծահասակներից հոգեբանական հեռացումը, որը հաճախ ուղեկցվում է կոնֆլիկտներով:

Կրտսեր դեռահասների տարիքային առանձնահատկություններից է բարձր հյուծվողականությունը: Գիտնական Շահվերդովը, ով երկար տարիներ ուսումնասիրել է օրգանզիմի ֆիզիոլոգիական վերակառուցման գործընթացները, գտել է խնդիրների ծագման որոշ պատճառներ: Ըստ նրա, դեռահասի մոտ ավելի ինտենսիվորեն են գործառնում հիպոֆիզը, վահանագեղձը և սեռական գեղձերը: Հիպոֆիզի առաջնային մասը խթանում է օրգանիզմի աճին և վահանագեղձի հետ միասին արագացնում է օրգանիզմի նյութափոխանակության գործընթացը: Սիրտ-անոթային համակարգը դեռևս կատարյալ չէ: Միջին դպրոցական տարիքում, կապված ընդհանուր աճի հետ, դիտվում է ամբողջ սիրտ-անոթային համակարգի ինտենսիվ աճ, որի ժամանակ որոշակի անհամապատասխանություն է դիտվում սրտի և անոթների աճի միջև: Այդ տարիքի հենց ամենասկզբից սրտի աճը որոշակիորեն դանդաղում է, արյան ճնշումն անկում է ապրում, ինչը հաճախ ուղեկցվում է սակավարյունությամբ, մասնավորապես` գլխուղեղի հյուծվածությամբ: Հենց այս տարիքում է տեղի ունենում էներգիայի ամենամեծ ծախսը, ինչը չի կարող անհետևանք մնալ: Ուստի անգամ ամենաթեթև ծանրաբեռնվածությունը հանգեցնում է գերհոգնածության:

Մարդու հոգեկան գործունեությունը կրում է միջնորդավորված բնույթ: Այդ պատճառով կրտսեր դեռահասների անհատական-տարիքային առանձնահատկությունները միջնորդավորված են պատմա-մշակութային միջավայրով, որտեղ նրանք ապրում և զարգանում են: Այսպես, Պիաժեն կարծում էր, որ տրամաբանական օպերացիաները երեխաների մոտ ձևավորվում են միայն 11-12 տարեկանում: Վեգների, Գալպերինի, Էլկոնինի, Դավիդովի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ուսուցման պայմանների փոփոխման ժամանակ փոխվում են տարիքային սահմանները և երեխաների հոգեկան զարգացման ձևերը:

Այսպիսով, կրտսեր դեռահասների անհատական-տարիքային առանձնահատկությունները պայմանավորված են.

·         Օրգանիզմի կենսաբանական զարգացման առանձնահատկություններով,

·         Պատմա-մշակութային միջավայրով` որպես նրանց աճի և զարգացման միջավայրի,

·         Դաստիարակաության և ուսուցման պայմաններով,

·         Զարգացման անհատական ռեսուրսներով:

Հոգեբանական տեսանկյունից դեռահասության տարիքը ծայրահեղ հակասական է: Այն ձևավորվում է զարգացման մակարդակի և տեմպերի առավելագուն անհամապատասխանությունների հիման վրա: Դրա կարևորագույն հոգեբանական առանձնահատկությունը մեծ լինելու զգացողությունն է: Հենց այս հողի վրա էլ դեռահասի մոտ մեծահասակների, մանկավարժների և հենց իրենց հետ կոնֆլիկտ է առաջանում: Ընդհանուր առմամբ դա մանկության ավարտն է և «մեծանալու» սկիզբը:

Դեռահասության տարիքը մարդու` որպես անձի, կայացման ողջ ընթացքում կարևորագույն տեղ է զբաղեցնում, երբ գործունեության որակապես նոր հիմքի, կառուցվածքի և բովանդակության վրա կառուցվում են գիտակցական վարքի հիմքերը, ձևավորվում են սոցիալական դիրքորոշումների և բարոյական պատկերացումների հիմնական ուղղվածությունները:

Դեռահասության տարիքը պրպտուն մտքի, ճանաչման անհագ ձգտման, եռացող էներգիայի, բուռն ակտիվության, նախաձեռնողականության և գործունեության տարիք է: Դեռահասի վարքն ու գործունեությունը մեծամասամբ որոշվում են ինքնագնահատականի առանձնահատկություններով:

Դեռահասը հաճախ շատ ծանր է տանում սեփական անհաջողությունները, և գլուխ բարձրացրած ինքնասիրությունը նրա մոտ առաջացնում է այդ անհաջողությունների նկատմամբ նրա իսկական վերաբերմունքը թաքցնելու ցանկություն:

 Այս տարիքի բնութագրական առանձնահատկություն է այն, որ դեռահասի մոտ սրված է «թույլ», անինքնուրույն ճանաչվելու վախը, այսինքն այն հատկությունների կրողը լինելու վախը, որոնք կասկածի են ենթարկում նրա «մեծ» լինելու փաստը:

Ուսուցման գործընթացում կարևոր տեղ է հատկացվում դեռահասի հետաքրքրություններին: Կրտսեր դեռահասների հետաքրքրությունները, դրդապատճառները, պահանջմունքները դինամիկ են, բավականին փոփոխվող: Կրտսեր դեռահասների հետաքրքրությունները զարգացման էտապում են գտնվում: Որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ հետաքրքրությունների անկումը կարող է կապված լինել հակառակ սեռի տարեկիցների նկատմամբ հետաքրքրությամբ, որը կարող է վերաճել առաջին սիրո: Դեռահասները իրենց առաջին սիրո մասին սովորաբար ամաչում են խոսել, քննարկել ծնողների, ընկերների, ուսուցիչների հետ` վախենալով, որ իրենք ծաղրի առարկա կդառնան:

Հարկ է նաև նշել, որ պետք է պայքարել տղաների` միանգամից մի քանի բան անելու ձգտման դեմ: Հետաքրքրությունների շրջանակի լայնությունը կարող է հանգեցնել ցրվածության: Զուր չէ, որ այն համարվում է բարդ տարիք, անգամ` ճգնաժամային: «Դեռահասը արդեն երեխա չէ և սուր հետաքրքրություն ունի ողջ շրջապատի հանդեպ, մեծ ակտիվություն, ֆիզիկական և մտավոր աշխատանքի մեծ ձգտում»,-գրում է Կրուպսկայան:

     Կրտսեր դեռահասները կռվարար են, ցուցաբերում են կոպտության և ագրեսիվության էլեմենտներ, կարող են հայտնվել ուրիշի ազդեցության տակ, հանցագործ շրջապատում, հեշտ ներշնչվել:     Այս տարիքում հաճախ դրսևորվում են դեստրուկտիվ վարքի էլեմենտներ:

Կրտսեր դեռահասները երբեմն կարգապահ չեն, էներգիայով լի, տագնապային, շատ ակտիվ, որը հաճախ դրսևորվում է դասարանային, հասարակական հանձնարարությունները կատարելիս:

Գաղտնիքները պահելու ցանկությունը հաճախ զուգակցվում է դա անելու անկարողության հետ, նրանք հաճախ բամբասում են իրարից, իրար մականուններ են տալիս, որոնք երբեմն պահպանվում են մինչև դպրոցն ավարտելը: Կրտսեր դպրոցականներից շատերի մոտ դիտվում է սեփական գործողությունների բարձր ինքնագնահատական, եսասիրական ինքնահաստատում:

            Կրտսեր դեռահասները շատ զգայուն են և նեղացկոտ: Նրանք սիրում են պարծենալ իրերով, հագուստներով, որոնք միայն իրենք ունեն: Կրտսեր դեռահասության տարիքում դիտվում է «փոքր խմբերի» ակտիվ ձևավորում:

Այսպիսով, ընդհանրացնելով կրտսեր դեռահասների հոգեկան զարգացման առանձնահատկությունները, նշենք հետևյալները.

· Ընտանիքի և տարեկիցների խմբում արժանավայել դիրք ունենալու պահանջմունք,

·         Բարձր հյուծվողականություն,

·         Ժամանակավոր ընկեր ունենալու ձգտում,

·         Մեկուսացումից խուսափում,

· Դասարանում ուժերի հարաբերակցության հարցի նկատմամաբ հետաքրվածություն,

·         Մանկության հետ կապված ամեն ինչից ազատվելու ձգտում,

·         Անհիմն արգելքների նկատմամբ զզվանք,

·         Մանկավարժների սխալների նկատմամբ ընկալողունակություն,

·         Իրենց հնարավորությունների գերագնահատում,

·         Անհաջողություններին հարմարվելու ընդունակության բացակայություն,

·         Երազանքներով տարվելու միտում,

·         Երազանքների աղավաղման վախ,

·         Վառ արտահայտված հուզականություն,

·         Խոսքի և գործի համապատասխանության հանդեպ մեծ հետևողականություն,

·         Ինքնագիտակցության ձևավորում:

Հասունացման կարևորագույն փուլը ինքնագիտակցության ձևավորումն է: Այս տարիքում առաջատար գործունեություն է դառնում հաղորդակցումը: Նախ և առաջ իրենց տարեկիցների հետ շփվելով` դեռահասները կյանքի մասին ստանում են անհրաժեշտ գիտելիքներ: Դեռահասի համար շատ կարևոր է, թե ինչ կարծիք ունեն իր մասին խմբի անդամները, որին նա պատկանում է: Նրա մոտ շարունակում են զարգանալ այնպիսի օպերացիաներ, ինչպիսիք են դասակարգումը, անալոգիաները, համադրությունը և այլն: Դեռահասն աստիճանաբար ձեռք է բերում մտածողության` մեծին բնորոշ, տրամաբանություն: