Գիտակցության փոփոխված վիճակների հոգեբանական առանձնահատկությունները

20-րդ դարի ամերիկյան պրագմատիզմի հիմնադիրներից Ու.Ջեյմսը գրում է, որ մեր նորմալ, «առույգ» գիտակցությունը, բանական գիտակցությունը, ինչպես այն կոչում ենք, ոչ այլ ինչ է, քան գիտակցության հատուկ վիճակ: Մինչդեռ նրանից այն կողմ ևս գտնվում են գիտակցության պոտենցիալ վիճակներ, որոնք այլ բնույթի են: Մենք կարող ենք ապրել մի ողջ կյանք և երբեք էլ չիմանալ դրանց գոյության մասին: Բայց բավական է ընդամենը մի չնչին ազդակ և դրանք ակնթարթորեն և «իրենց ողջ շուքով» երևան կգան:

Գիտակցության մասին խոսելով`հարկ է նշել, որ  .

1. Նախ` առանձնացվում են «նորմալ» կամ «սովորական» վիճակներ, որոնք բնորոշ են բոլոր մարդկանց: Դրանց թվին են դասվում գիտակցության 3, բնական և շատ լայն վիճակներ` առույգությունը, երազատեսությունը և խորը քունը: Մարդն իր առօրյա գործունեության արդյունքում  առնչվում է դրանց հետ:

2. Ապա` առանձնացնում են գիտակցության փոփոխված վիճակներ. դրանք բնորոշվում են որպես տվյալ սուբյեկտի համար գեներալիզացված հոգեկան գործառնությունից և սուբյեկտիվ ապրումներից որակական շեղումներ: Այդ վիճակները ռեֆլեկսիայի են ենթարկվում կամ հենց սուբյեկտի կողմից, կամ էլ նշվում են դիտողի կողմից:

Հնդիկ փիլիսոփաները մի քանի հազարամյակ առաջ գիտակցության բոլոր վիճակները բաժանել են 4 դասի.

1.սովորական, առույգ վիճակ,

2.քուն առանց երազների,

3.քուն երազներով,

4.«4-րդ վիճակ»:

«4-րդ վիճակ» հնում կոչվում էր այն հատուկ վիճակը, որն առաջանում էր արտաքին ազդեցության հետևանքով. այդ դեպքում դրսևորվում էին մարդկանց արտասովոր հնարավորությունները, որոնք սովորական պայմաններոմ նրանց հասու չէին: Դա է պատճառը, որ դեռևս հնագույն ժամանակներից մոգերը և գիտնականները մշակում էին մեթոդներ, որոնց շնորիվ և իրենք, և այլ մարդիկ մտնում էին «4-րդ վիճակի» մեջ: Հին չինական փիլիսոփայությունում, մասնավորապես` բուդդիզմում, գիտակցություն ասելով հասկանում էին «բարձրագույն հոգեկան գործունեության աղբյուր», «բոլոր հոգեկան ֆունկցիաների միավորման նախապայման», որի շնորհիվ ընդհանրացվում են ինչպես հուզական, այնպես էլ ինտելեկտուալ գործընթացները:

Դա է պատճառը, որ մերօրյա հետազոտողները շատ հաճախ իրենց հայացքներն ուղղում են դեպի Արևելք, քանի որ այնտեղ «գլոբալ միասնությանը» հասնելու համար կիրառվում են մեդիտացիա, տրանս և այլ տեխնիկաներ:

Կազլովը նշում է, որ գիտակցությունը կարող է փոփոխվել ամենատարբեր պաթոլոգիկ երևույթների ազդեցությունից` գլխուղեղի վնասվածքից, կենսաբանական կամ քիմիական ներգործություններից, վարակներից, արյան շրջանառության խանգարումներից կամ ԿՆՀ-ում չարորակ գործընթացների հետևանքով: Դրանք իհարկե, խորը փոփոխություններ են առաջ բերում մտածողության գործընթացում, սակայն դրանք պարզապես հիմք են դառնում «օրգանական փսիխոզների» համար:

Սպիվակ Լ.Ի.  և Սպիվակ Դ.Լ. տեսակետների համաձայն, գիտակցության փոփոխված վիճակները կարելի է ենթաբաժանել հետևյալ կերպ.

1.Արհեստականորեն առաջացած վիճակներ` հոգեակտիվ նյութերի կամ պրոցեդուրաների արդյունքում ( հոգեմետ  միջոցներ,  զգայական դեպրիվացիա ):

2.Հոգետեխնիկաներով պայմանավորված վիճակներ` կրոնական ծիսակարգեր, աուտոգենային մարզում ըստ Շուլցի, հոլոտրոպային թերապիա` ըստ Գրոֆի:

3.Ինքնաբուխ կերպով առաջացող` մարդու համար սովորական պայմաններում, կամ անսովոր, բայց բնական պայմաններում, կամ ոչ սովորական, էքստրեմալ պայմաններում:

Գիտակցության սովորական վիճակն այնպիսի վիճակ է, երբ ուշադրությունը հավասարապես բաշխվում է ներքին և արտաքին աշխարհների վրա: Գիտակցության փոփոխված վիճակն այնպիսի վիճակ է, երբ մարդու ուշադրությունը տեղափոխվում է «ներս» և դրա ծավալը զբաղեցնում են պատկերները, մտքերը, զգացմունքները: Գիտակցության փոփոխված վիճակները ժամանակակից հոգեբանության մեջ ընկալվում են որպես գիտակցության ոչ սովորական վիճակներ, որոնց կարելի հասնել հատուկ թրեյնինգների միջոցով, կամ ընդունելով մի շարք դեղամիջոցներ և հոգեդելիկ միջոցներ: Դրանք ընկալվում են նաև որպես հոգեվիճակներ, որոնք առաջանում են ֆիզիոլոգիական, հոգեբանական որոշակի ազդակներից  կամ դեղամիջոցների ընդունումից: Անհատի կողմից դրանք սուբյեկտիվորեն բնութագրվում են որպես հոգեկանի գործունեության  նորմալ գործառնությունից շեղում`նկարագրված օբյեկտիվ դիտման հիման վրա` ներքին փորձի տերմիններով:

Գիտակցության փոփոխված վիճակները կարող են.

1.Ունենալ տարբեր ձևեր, որոնք ներկայացվում են որպես

·         ոչ սովորական հուզական ապրումներ,

·         հալյուցինացիաներ,

·         ժամանակի և տարածության ընկալման փոփոխություններ,

·         դեպերսոնալիզացիայի դրսևորում,

·         անձի բազմակիություն:

2.Հանդիսանալ տարբեր ազդակների փոխազդեցության հետևանքով մարմնի և հոգեկանի.

·         Վնասվածքներ,

·         Թունավորումներ,

·         Հյուծում,

·         երկարատև քաղց:

3.Առաջանալ արհեստականորեն` շնորհիվ.

·         մարմնի  ռիթմիկ շարժումների,

·         կրկնվող բառերի և արտահայտությունների,

·         թոքերի հիպերշրջանառության կամ շնչառության հապաղման,

·         թմրադեղերի,հոգեդելիկ միջոցների ընդունման,

·         դեղամիջոցների, ալկոհոլի ընդունման,

·         էքստրեմալ պայմանների,

·         երկարատև մեկուսացման կամ զգայական դեպրիվացիայի:

4.Հանդիսանալ արվեստի, ստեղծագործության և ներշնչանքի աղբյուր, նոր ընդունակությունների բացահայտման միջոց`այդ թվում նաև էքստրասենսային (տելեպատիա, պայծառատեսություն, կանխատեսում և այլն):

Երբեմն գիտակցության փոփոխված վիճակները դասակարգվում են հետևյալ հասկացությունների միջոցով, որոնցից յուրաքանչյուրը ներառում է մեծ քանակությամբ գիտակցության զանազան վիճակներ. 

·         Հիպնոս,

·         Տրանս,

·         Մեդիտացիա,

·         Աուտոգենային մարզում,

·         Շամանիզմ,

·         Քուն և այլն:

Ժամանակակից հոգեբանությունում ընդունված է այն տեսակետը, որ այդ տերմինը հարկ է կիրառել այն առողջ մարդկանց հոգեկանը բնորոշելու համար, ում գիտակցությունը «փոփոխվում» է, բայց հոգեկանի խանգարման արտահայտված մակարդակների չի հասնում:

Գիտակցության «բարձրագույն»,   պատմամշակութայնորեն ձևավորված վիճակները որոշակի մշակույթում գոյություն ունեն բացահայտ կամ ոչ ակնհայտ կերպով և կատարում են ֆիքսված գործառույթներ: Նման վիճակները հոգեկան կյանքը կազմակերպելու միջոց են հանդիսանում:

Քանի որ դժվար է հստակ սահմաններ գտնել գիտակցության վիճակների միջև, ուստի այդ վիճակների դասակարգումը կապված է որոշակի դժվարությունների հետ, որոնք ժամանակակից գիտությունը դեռևս լիարժեքորեն չի լուծել:

Գիտակցության փոփոխված վիճակների առնչությամբ կան բազմաթիվ տեսակետներ: Դրանք տարաբաժանվում են համաձայն զանազան գործոնների: Փոփոխված վիճակների ամենալայն տարածում և ճանաչում վայելողները ներկայացված են տվյալ գլխում: Դրանցից են հիպնոսը, տրանսը, մեդիտացիան, քունը, շամանիզմը: