«Խառնվածք» հասկացության բնորոշումը, առանձնահատկությունները

Խառնվածքն ամենալավ ուսումնասիրված անհատական բնութագրերից է: Խառնվածքը սահմանվում է որպես անձի անհատական առանձնահատկությունների օրինաչափ համահարաբերակցություն, որը բնորոշում է հոգեկան գործունեության դինամիկայի տարբեր կողմեր: Խառնվածքի բնույթը բացատրելու համար առաջարկվել են հումորալ, կոնստիտուցիոնալ և հոգեբանական տեսություններ:

 «Խառնվածք» հասկացությունն առաջարկվել է Հիպոկրատի կողմից և դրա բովանդակային կողմը կազմում էին տարբեր հիվանդների բուժման արդյունքների դինամիկայի ընդհանրացված դիտումները. որոշ հիվանդների մոտ առկա էր բուժման հանդեպ ավելի մեծ դիմադրություն, մյուսների մոտ` հակառակը, որոշ հիվանդներ շուտ էին առողջանում, որոշները` ոչ այնքան:

Համաձայն ժամանակակից հայացքների` խառնվածքը մարդու հուզականության և անհատական վարքի առավել ընդհանրացված ֆորմալ-դինամիկ բնութագրիչն է, որը դրսևորվում է արդեն մանուկ հասակից: Խառվածքի հատկություններն իրենցից ներկայացնում են մարդու անահատական-կենսաբանական` ի սկզբանե գենետիկորեն տրվող հատկությունների համակարգային ընդհանրացում: Դիֆերենցիալ հոգեբանության տեսանկյունից խառնվածքը դիտարկվում է որպես անհատականության բազային ասպեկտ, որը պայմանավորված է մարդկային օրգանիզմի առավելագույնս կենսաբանական հատկություններով: Այս ամենի հետ մեկտեղ խառնվածքը կարող է բնորոշվել նաև որպես ավելի բարձրակազմ` ինտեգրալ անհատականության, կառուցվածքային բաղադրատարր: Այս ամենի հետ մեկտեղ տարանջատվում են խառնվածքին առնչվող երկու հիմնահարց` դրա        

·         կենսաբանական հիմքերին

·          հոգեբանական բաղադրիչներին վերաբերող:

Ինչ վերաբերում է խառնվածքի կենսաբանական հիմքերին, ապա այս հարցին անդրադարձ են կատարել դեռևս հնագույն ժամանակներից. Հիպոկրատի և Հալենի հումորալ տեսություններում խառնվածքի տարբեր տիպեր համապատասխանում էին օրգանիզմում գերակշռող այս կամ այն հատուկ հեղուկին: Կրեչմերն ու Շելդոնը խառնվածքի տիպերի առանձնացումը կապում էին մարմնակառուցվածքի կոնստիտուցիոնալ առանձնահատկությունների հետ: Կրեչմերը առաջարկել է հետևյալ խառնվածքի տիպերը` հիմնվելով մարմնակառուցվածքի վրա.

·         Շիզոտիմիկ

·         Ցիկլոտիմիկ

·         Իքսոտիմիկ:

Սակայն այս հիմնախնդրի լուծման հարցում իր զգալի ներդրումն է ունեցել Պավլովը, ով իր հետազոտություններում ցույց է տվել, որ խառնվածքի հիմքում ընկած է նյարդային համակարգի գործառնությունը` որպես դրա կենսաբանական հիմք: Զարգացնելով պավլովյան դպրոցը` Տեպլովն ու Նեբիլիցինը առաջարկել են այն դրույթը, որ խառնվածքի հիմքերն ընկած են նյարդային համակարգի այսպես կոչված «ընդհանուր հատկություններում», այսինքն` գլխուղեղի ճակատային բաժիններում:

     Ըստ Այզենկի մոտեցման, խառնվածքի այնպիսի գծերի, ինչպիսիք են էքստրովերսիան և ինտրովերսիան, կապված են ռետիկուլյար ֆորմացիայի ակտիվացման հետ, իսկ նեյրոտիզմը` լիմբիական համակարգի: Համաձայն Ռուսալովի անհատականության հատուկ տեսության, խառնվածքի կենսաբանական  բաղադրիչների վերաբերյալ համընդհամրացված բնութագրեր դեռևս չկան: Իսկ ինչ վերաբերում է խառնվածքի հիմնական գծերին, ապա նա առանձնացնում է դրանց հարբերական ստաբիլությունը և արտաքին փոխներգործությունների հանդեպ դիմադրությունը: Ընդ որում խառնվածքի հատկություններն անընդհատ զարգանում են որոշակի հերթականությամբ` պայմանավորված ԲՆԳ զարգացմամբ: Դրանք կարող են փոփոխության ենթարկվել նաև անհատի գործունեության փոփոխման հետ:

Համաձայն Ստրելյաուի` խառնվածքի կարգավորիչ տեսության, խառնվածքի կազմության մեջ մտնում են անձի հարաբերականորեն կայուն գծերը, որոնք ընդհանրացված կերպով ներկայացնում են վարքի և ռեակցիայի ֆորմալ ասպեկտները: Խառնվածքի հատկությունները ֆորմալ բնութագրիչների միջոցով նկարագրելու ավանդույթը գալիս է Կանտից, ով առաջարկել է խառնվածքի տիպերը դիտարկել որպես տարբեր փոփոխականների` «ուժի-թուլության», «հույզերի» և «ակտիվության» համադրություն:

Պերմյան դպրոցի ներկայացուցիչ և հիմնադիր Մեռլինի` խառնվածքի վերաբերյալ առաջարկած հայեցակարգը ժամանակակից գիտությունը դասում է հոգեբանական տեսությունների շարքին: Նրա համոզմամբ խառնվածքը կազմում է ինտեգրալ անհատականության ընդհանուր համակարգի առանձին մակարդակ: Ինտեգրալ անհատականության մակարդակները հետևյալներն են.

·         կենսաքիմիական

·         սոմատիկ

·         նեյրոդինամիկ

·         հոգեդինամիկ (հենց խառնվածքը)

·         անձնային գծեր

·         սոցիալական դերեր:

Այզենկի տեսության գլխավոր առանձնահատկությունն այն է, որ այն հիմնված է երկարամյա փորձի վրա, համաձայն որի ապացուցվել են այնպիսի անձնային գծերի առկայությունը, ինչպիսիք են էքստրովերսիան- ինտրովերսիան և նեյրոտիզմը:

Այզենկը տալիս է խառնվածքի տիպերի հետևյալ բնութագրերը.

·         Խոլերիկ-հուզականորեն անկայուն էքստրովերտ: Դյուրաբորբոք, անհանգիստ, ագրեսիվ, դյուրագրգիռ, փոփխական, իմպուլսիվ, լավատես, ակտիվ

·         Մելանխոլիկ- հուղականորեն անկայուն ինտրովերտ: Փոփոխական է ըստ տրամադրության, ռիգիդ, սթափ, վատատես, լռակյաց, չհաղորդակցվող, հանգիստ:

·         Սանգվինիկ- հուզականորեն կայուն էքստրովերտ: Անհոգ, կենսուրախ, թեթև «բարձունքներ նվաճող», շատախոս, հաղորդակից:

·         Ֆլեգմատիկ- հուզականորեն կայուն ինտրովերտ: Անխռով, հավասարակշռված, հուսալի, ինքնակառավարվող, խաղաղ, մտածկոտ, հոգատար, պասսիվ:

Բազմաթիվ հետազոտություններ ցույց են տվել, որ անձնային գծերի դինամիկ դրսևորումները կորելացվում են խառնվածքի հատկությունների հետ: Միևնույն ժամանակ, հանդիսանալով անհատականության կառուցվածքի բաղկացուցիչ մաս, խառնվածքը կատարում է կարևոր հարմարողական ֆունկցիա: Ակտիվության և հուզականության նման կայուն անձնային գծերի առկայությունը հնարավորություն է տալիս օպտիմիզացնել էներգետիկ ծախսերը: Ինքը խառնվածքը հանդես է գալիս որպես վարքի և դրա հետ կապված ներքին գործընթացների կարգավորիչ: