Հոգեմարմնական/հոգեսոմատիկ խանգարումներ

   

Հոգեսոմատիկ խանգարումները` մարմնական/սոմատիկ ոլորտի ախտանիշներն ու համախտանիշներն են, որոնք պայմանավորված են անհատական-հոգեբանական առանձնահատկություններով և կապված են անհատի վարքի կարծրատիպերի, սթրեսին տրվող հակազդումների և ներանձնային կոնֆլիկտների լուծման միջոցների հետ:   Այլ կերպ ասած` սրանք սոմատիկ հիվանդություններ են, որոնք ի հայտ են եկել հոգեբանական գործոններից: Այսինքն՝ հոգեբանական խնիրները,  որոնք իրենց լուծումը չեն ստանում հոգեկան մակարդակում դուրս են գալիս մարմնական ոլորտ մարմնական խնդիրների միջոցով:

Խոսելով հոգեսոմատիկ հիվանդությունների մասին հոգեբանական տեսությունները անդրադռնում են կյանքի ընթացքում ձեքբերված հիվանդություններին, որոնք չունեն գենետիկական կամ ժառանգական հիմքեր:   

     Հոգեսոմատիկ խանգարումների վերաբերյալ գոյություն ունեն տարբեր հայեցակարգեր և մոտեցումներ.

1.    Հոգեվերլուծական հայեցակարգ, որն իր մեջ ներառում է Ֆրոյդի կոնվերսիոն մոդելը, ըստ որի, հույզը, որը հնարավոր չի արտահայտել, դառնում է ֆիզիկական ախտանիշ. այդպիսի ախտանիշները հնարավորություն են տալիս դիմակավորել ոչ միայն անցանկալի հույզերը, այլև իրենցից ներկայացնում են որոշակի պատիժ արգելված ցանկությունների համար:

2.    Էնգելի և Շմալեի օբյեկտի կորստի ապրման և ապագայի հավատից հրաժարման տեսություն, ըստ որի հոգեսոմատիկ հիվանդությունները իմունային համակարգի խանգարումներ են. իմունային համակարգի թուլացումը կապված է ապագայի հոգեբանական մերժման հետ:

3.    Ա. Միտչերլիխի երկփուլային արտամղման տեսություն. հոգեկան փուլը դիտվում է ներհոգեկան չլուծված կոնֆլիկտի դեպքում և իրականանում է հուզական և վարքային խանգարումների ձևավորմամբ, և եթե այդ բոլոր միջոցներն անբավարար են, ապա առաջ է գալիս մարմնական կամ կոնֆլիկտի փուլը, որտեղ առաջ են գալիս սոմատիկ խանգարումներ:

4.    Ըստ Ֆ. Ալեքսանդրի` մարդն ունի յուրահատուկ ընկալունակության և բնորոշ կոնֆլիկտային մոդելով հիվանդանում է համապատասխան հիվանդությամբ միայն այդ դեպքում, երբ կյանքի իրադրություններն ակտիվացնում են նրա կետրոնական կոնֆլիկտը:

Ինչպես արդեն նշվեց սոմատիկ հիվանդությունները իրենցից հոգեկան չլուծված կոնֆլիկտերի դրսևորում են ներկայացնում: Ե՛վ հոգեբանական կոնֆլիկտները, և ՛ սոմատիկ հիվանդությունները վնասում են անձի առողջ գործունեությանը:

       Սկզբնական շրջանում առանձնացվում էին (Ֆ. Ալեքսանդեր և այլոք) 7 հոգեսոմատոզներ` «holy seven» կամ սուրբ յոթնյակ, որոնց էթիոպաթոգենեզում հաստատված է հոգեբանական գործոնների դերը` էսսենցիալ հիպերտոնիա, ստամոքսի և 12-մատնյա աղիքի խոցային հիվանդություն, բրոնխիալ ասթմա, շաքարային դիաբետ, նեյրոդերմիտներ (պսորիազ, էկզեմա), ռևմատորիդ աստրիտ, խոցային կոլիտ: Իսկ այժմ արդեն առանձնացվում են 100-ից ավելի հոգեսոմատիկ հիվանդություններ կամ խանգարումեր` քազցկեղ, միգրեն, ալերգիա, ինֆարկտ և այլն:

Էսսենցիալ հիպերտոնա: Հոգեֆիզիոլոգիական ծանրաբեռնվածությունը, սթրեսները ինչպես նաև երկար, լարված սպասողական, նախապատրաստական փուլերը, դժբախտ պատահարները, վախերը, բարկությունը նպաստում են զարկերակային ճնշման (ԶՃ) բարձրացմանը: 

Էսսենցիալ հիպետոնիա ունեցող անձանց բնորոշ արտահայտություններ են. «Ես պետք է պատրաստ լինեմ ամեն ինչի», «Ես պատրաստ եմ դիմակայել բոլոր դժվարություններին», «Ոչ ոք չի կարող ինձ հետ պահել» և այլն: Այս անձիք վախենում են ցուցաբերել իրենց թշնամական, ագրեսիվ վերաբերմունքը, քանի որ վախենում են կորցնել դիմացինի  դրական վերաբերմունքը իրենց նկատմամբ:

Հիպերտոնիկները հիմնականում բնութագրվում են որպես աշխատասեր, պարտքի զգացումով, պատասխանատու, շփվող անձիք, նրանք կարող են իրենց վրա վերցնել իրենց հնարավորություններից մեծ աշխատանքներ, իրենք անեն աշխատակիցների աշխատանքը նրանց փոխարեն, ինչի հետևահքով էլ կարող է կուտակվել ագեսին, լարվածությունը: Արդյունքում նրանց մոտ ձևավորվում են ներքին և արտաքին կոնֆլիկտներ, որոնցից չեն կարողանում հուզականորեն ազատվել: Նրանք հակված են հրաժավել իրենց համար հաճելի երևույթներից հանուն դիմացինի: Ու այս ամենը առաջացնում է ներքին լարվածություն, ագրեսիա:  Եվ ճնշելով լարվածությունը ագրեսիան, թշնամական վերաբերմունքը, այն կուտակվում է անձի ներսում և բերում ԶՃ-ի բարձրացմանը:

12-մատյնա աղիքի խոց:  Այս  հիվանդությանը անվանում են նաև պեպտիկ խոց: Հիվանդությունը հիմնականում ունի խրոնիկական ընթացք:

    Ապահովության կորստի զգացումը, պատասխանատվության մեծացումը, հանունանալու անհրաժեշտությունը, աշխատավայրում ղեկավարների պահանջները ու սեփական ձգտումների  կոնֆլիկտները,  երբ կա հակվածություն խոցի առաջացման համար և կյանքում տեղի ունեցող անսպասելի և ոչ ստանդարտ փոփոխությունները նպաստում են խոցերի առաջացմանը:

     Ալեկսանդերը նշում է, որ ստամոքսի հիվանդությունների դեպքում նկատելի են կախյալության ինֆանտիլ ցանկություն՝ քիչ սնվելով ստանալ սեր, հոգատարություն, խնամք, բայց այդ ձգտումները կոնֆլիկտ են սկսում հասունացած  «Ես»-ի հետ:

  Սնվելու զգայական  ցանկությունները կենսաբանական մակարդակում բավարարում են  կուշտ լինելու պահանջմունքը, իսկ միջանձնային մակարդակում՝ սիրո, պաշտպանվածության, մտերմության պահանջմունքները:  Բայց սա կարող է մերժվել, երբ առկա է ակտիվություն, ձգտում ինքնուրույնության և ագրեսիա ուղղված  գերխնամքին: Այս ամենը  «եփվում է» անձի ստամոքսում ինչն էլ բերում է խոցի առաջացմանը:    Անձը բնութագրվում է, որպես պասիվ, կախյալ, դեպրեսիվ տիպ, ով իր ռեգրեսային ցանկությունները արտահայտում է ուղիղ և առանց թաքցնելու:  Առանձնացվում է նաև անձի ագրեսիվ տիպը, երբ նա իր ցանկությունները արտահայտում և բավարարում է ագրեսիվ վարքով: Նևրոտիկ  «Ես»-իդեալներն են՝ ինքնուրույնությունը, անկախությունը, համեստությունը:

   Այսպիսով՝ տվյալ դեպքում կարող ենք ասել, անձի մոտ, ով ձգտում է մայրական պաշտպանության, խնամքին, իսկ մյուս կողմից կա հասուն լինելու, ինքնուրույն լինելու պահանջմունք, հոգեկանում առաջացնում է  կոնֆլիկտ, որը դուրս է գալով մարմնական դաշտ կարող է առաջացնել  խոցային հիվադություններ:

Խոցային կոլիտ:  Խոցային կոլիտը աղիներում առաջացող խրոնիկական, բորբոքային հիվանդություն է: Այն հիմնականում սկսվում է ուղիղ աղիում և ժամանակի ընացքում տարածվում է հաստ  աղիում: Իրենից ներկայացնում է լորձաթաղանթի բորբոքում: Երկար տարիների ընթացքում հիվանդության արդյունքում կարող են առաջանալ թունավորումներ և ունենա չարորակ զարգացում: Հիմնական ախտանիշներն են՝ արյունահոսությունները, և կծկումանման ցավերը: Ծանր դեպքերում հնարավոր է դող, թուլություն, նաև մարմնի քաշի նվազում: 

     Խոցային կոլիտը այն հիվանդությունն է, որ առաջացման հենց առաջին փուլերում էլ հնարավոր է բացահայտել նրան նախորդած դեպքերը: Լինդերմանը նշում է, որ հիվանդությանը հիմնականում նախորդում են կորուսներ՝ նշանակալի անձանց մահը, բաժանումները, ամուսինների կորուստները, ինչպես նաև կյանքի իրադրության, բնակության վայրի փոփոխությունները և այլն: Լինդերմանը նշում է, որ խոցային կոլիտը վշտի կորստի ապրման մարնական դրսևորում է:  Նշանակալի անձանց կորսուտները կարող են նաև դիտարկվել, որպես կախյալության վիճակի կորուստ, պաշտպանության, ապահովության կորուստ, որը  բերում է մարնական խնդրի առաջացմանը:

   Բժիշկ-թերապևտները հետազոտելով հիվանդներին նշում են, որ նրանց մոտ առկա է ինֆանտիլ հակումներ և նարգիզական դրսևորումներ: Մեկ այլ խումբ բժիշկներ նշում են, որ երկար ժամանակի ընթացքում հետաևելով հիվանդներին էական տարբերություններ չեն գտնում հիվանդների վարքագծում, անձնային խանգարումներ չեն նկատվում:

Բրոնխիալ ասթմա:  Շնչառությունը բացի ֆիզիկական գործընթաց լինելուց, իրենից ներկայացնում է նաև անձի և շրջապատի միջև հարաբերությունների դրսևորում, հարաբերության հավասարակշռության պահպանում, ինքնարտահայտման միջոց: Շնչառական խնդիրները կապված են անհանգստացնող մտքերի, հույզերի չարտահայտելու հետ, շրջապատի կողմից գնահատականի հետ:  Ասթմայով հիվանդերը հակված են շրջապաից վերցնելուն, բայց քիչ են տալիս, դրսորում իրենց հույզերը, ինչն էլ արտահայտվում է արտաշնչման դժվարություններում:  Ասթմայով հիվանդները ուզում են, որ իրենց սիրեն, իրենք ստանան սերն ու ջերմությունը, բայց իրենք հիմնականում չեն տալիս: Որպես կանոն աթմայով հիվանդները հիմնականում չեն լացում, նրանք պահում են իրենց արցունքները, ինչպես նաև, նրանք շատ ուժեղ զգում են ագրեսիան, բայց չեն դրսևորում: Նրանք հիմնականում լինում են կասկածամիտ, չեն վստահում մարդկանց: Եվ նրանց հոգեկանում  կուտակվում են հույզեր, զգացմունքներ, որոնք  ուղակիորեն  չարտահայտվելով դրսևորվում են  հեղձուկի ձևով:

Կարող ենք ասել որ բրոնխիալ ասթմայի հիմքում ընկած է «տալ-վերցնել» կոնֆլիկտը:

            Առանձնացվում են բրոնխիալ ասթմայի հետևյալ տարբերակները. նևրասթենոտիիպ՝ երբ անձը չի ընդունում իրեն այնպիսին ինչպիսին կա, ձգտում է նմանվել իր կողմից ստեղծված իդեալական կերպարին, իսկ հիվանությունը հնարավորություն է տալիս  խուսափել իդեալին նմանվելու ահրաժեշտությունից, քանի որ հեշտ չէ մշտապես լինել ստեղծված իդեալական կերպարում:  Հիստրոտիպ՝  նոպան այս դեպքում մանիպուլյացայի միջոց է շրջապատի կարևոր մարդկանց նկատմամբ նպատակին կամ ցանկալի արդյունքին հասնելու համար:  Հոգեսենտային՝  այս տիպը բնորոշվում է բարձր տագնապայնությամբ, կախվածությամբ կարևոր մարդկանցից և նոպան հիմնականում դրսևորվում է պատասխանատու խնդիրների դեպքում՝ հնարավորություն տալով խուսափել դրանցից: Խառը կամ սունտային (աղեղային)`  նոպան  այս դեպքում նևորտիկ հակազդում է իրենից ներկայացնում իր վրա ուշադրություն գրավելու համար:
            Ասթմատիկ նոպաները կարող են հանդես գալ որպես անգիտակցական պատժի միջով, որն ուղղված է ինքն իրեն կամ շրջապատի  մարդկանց որևէ արարքի համար, որն տվյալ անձի համար անընդունելի է համարվում:

Այսպիսով հույզերի ճնշման արդյունքում, քնքշության դրսևորման ցանկույթուն-վախ կոնֆիկտը բերում է շնչառակն խնդիրների առաջացման, որը դրսևորվում է բրոնխյալ ասթմայի ձևով, որն ուղղված է կամ ինքն իրեն պատժելուն կամ պատժելուն շրջապատող անձանց:

Շաքարային դիաբետ: Շաքարային դիաբետի առաջացումը կապվում է սննդի և սիրո պահանջմունքների հավասարման հտեվանքով առաջացող դիաբետիկ սովի զգացուման հետ: Եվ ամբողջ կյանքում այդ սովը բերում է պաշտպանության կամ փախուստի մշտական պայքարի: Շաքարային դիաբետը կապվում է մանկության շրջանից սկսած սիրո ջերմության պահանջմունքի բավարարման հետ, ինչպես նաև օրալ պահանջմունքի գերակայության հետ, որը կա անգամ ներարգանդային զարգացման շրջանում: Այլ կերպ ասած սովի անընդհատ զգացողությունը, որը կարող է համապատասխանել սիրո անընդհատ սովի հետ:

Շաքարային դիաբետը հիվանդի մոտ առաջացնում է մեծ հուզական և հոգեբանական փոփոխություններ, ինչպես նաև փոփոխություններ նրանց ընտանիքում և մարդկանց հետ հարաբերություններում:

Կարելի է ենթադրել, որ շաքարային դիաբետը սիրո ցանկության և դրա պակասի՝ «սովի» կոնֆլիկտի դոստրուկտիվ դրսևորման ձև է:

Նեյրոդերմիտ:  Մաշկը  հուզերի արտահայտման կարևորագույն օրգան է: Մաշկային հիվանդությունները հիմնականում առաջանում են խորը արտամղված, ճնշված հուզերից (վախ, տագնապ, ատելություն, զզվանք, մեղքի զգացում և այլն) օրգանիզմի ազատվելու ձգտման արդյունքում:  Մաշկային հիվանդություններ ունեցողնորին բնորոշ է շփման մեջ պասիվությունը, ինքնաարտահայտման դժվաությունները:  Ասյպիսի մարդիկ շատ մեծ նշանակություն են տալիս մաքրությանը,  ընդ որում սա էականորեն վերաբերոմ է նրանց մտքերին, խղճին՝ «ունենալ մաքուր մտքեր, մաքուր խիղճ»: Շատ հաճախ մաշկային խնդիրներ ունցող մարդկանց բնորոշ է որևէ երևույթի, իրավիճակի կամ մարդու մերժումը, չընդունումը, ինչն էլ դրևորվում է մաշկի վրա. Օրինակ կարող է առաջանալ էկզեմա: Մաշկային խնդիրների հիմքում և հատկապես փսորիազի հիմքում կարող է ընկած լինել մեղքի զգացումը: Այս դեքպում էկան նշանակություն ունի քորը, որը  մեղքի զգացման առկայության դեքպում հանդսանում է որպես ինքնապատժի  ձև:

Ռևմատոիդ արտրիտը բնորոշվում է շարժողական ունակությունների խահմանափակմամբ, ինչը ցույց է տալիս, որ  այսպիսի մարդիկ հոգեկան ոլորտում ևս դարձել են սակավաշարժ, ոչ ճկուն՝ կարծրացել են:  Ռևմատոիդ արտրիտը  կապված է մկանային և միջմականային շերտի ոչ բնորոշ փոփոխությունների հետ:  Ըստ Էրիքսոնի՝ երեխայի  ինքնուրույնություն ձեռք բերելու շրջանը զուգորդվում է մեղքի զգացման հետ: Ինչի արդյունքում կարող է առաջանալ ագրեսիվույթուն, որն իր արտահայտումը կարող է ունենալ մկնային գործունեության մեջ: Այսպիսով կարող ենք ասել, որ ռևմատիկները իրենց արտամղված ագրեսիան միտված են արտհայտոլ մկանային համակարգի միջոցով:  Հիվանդների մոտ բնորոշ գծեր են՝ գերխղճությունը, պարտաճանաչությունը, զղջումը, որը ուղեկցվում է գրեսիայի և թշնամական վերաբերմունքի ճնշմամբ: Ինքնազոհությունը, օգնություն ցուցաբերելու մեծ ձգտումը ուղեկցվող բարոյական վարքով և տրամադրության դեպրեսիվ խանգարմնա հակվածությամբ, զսպվածություն, պատասխանատվություն, մեղքի զգացում:

   Այս հիվանդությունը հոգեբանական պրոցեսների սոմատիկ դրսևորումն է՝ հույզերի ճնշում, սահմնափակում, արդյունքում շարժումների դժվարեցում, սահմանափակում:

Այսպիսով մենք տեսնում ենք, որ.

ü  Հոգեբանական տարբեր խնդիրները, որոնք հոգեբանական  մակարդակում լուծում չեն ստանում դուրս են  գալիս մարմնական մակարդակ և իրենց դրևորում են տարբեր սոմատիկ հիվանդությունների ձևով:

ü  Յուրաքանչյուր հոգեկան կոնֆլիկտ գտնում է իրեն համապատասխան մարմնկան խնդրի ձևը:

ü  Մարմնական հիվանդություններն էլ իրենց հերթին առաջացնում են հոգեբանական տարբեր խնդիրներ: Վերջններս ընկալվում են որպես Մարմնական խնդրի հետևանք, բայց  որն իրենից  ներկայացնում է ազատում ավելի խոր հոգեբանական խնդրից:

ü  Մարմնական խնդիրները հիվանդությունները նաև կարող են հանդիսանալ պատժի միջոց, որն ուղղված է  սեփական անձին կամ շրջապատող անձանց:

Generalized anxiety disorder: brief description and symptoms

Generalized anxiety disorder (GAD) is described as a mood disorder, characterized by multiple and/or nonspecific worries. The fear associated with GAD disturbs the sleeping, thinking and some other mental functions. Symptoms of anxiety are even described in the word itself. The word anxiety comes from the Latin anxietas, which is translated as to choke or upset. The symptoms include emotional or behavioral spheres as well as ways of thinking.

Anxiety can range from the constructive kind to disorders of anxiety, when the individual suffers from a level of fear, angst, or dread that interferes with his or her ability to function. The most common anxiety disorders are specific phobias. Other anxiety disorders include separation anxiety disorder (children), selective mutism, agoraphobia, social anxiety disorder, panic disorder, and generalized anxiety disorder. GAD is quite common. It is the most common anxiety disorder among the most of the Earth's population. This disorder usually starts when individuals are in their early 20s. Studies indicate that men seem to experience different types of effects of anxiety compared to women. Men are mostly tend to exhibit more psychological symptoms of anxiety, like tension, irritability, and a sense of impending doom. In contrast, women are tend to develop more physical symptoms like chest pain, palpitations, insomnia, shortness of breath, and stomach disorders. What concerns the psychotherapy, it should be mentioned that the most common type of therapy used to treat anxiety is cognitive behavioral therapy (CBT). This form of therapy is to help those with an anxiety disorder to identify and decrease the irrational thoughts and behaviors that reinforce anxiety symptoms. Behavioral techniques for decreasing anxiety include relaxation techniques and gradually increase exposure to situations that may have previously precipitated anxiety in the individual's mental life. Helping to understand and to handle with the emotional forces, is also effective in teaching an individual with panic disorder how to prevent an anxiety attack or to decrease or stop a panic attack. People with an anxiety disorder may also need treatment for other emotional problems. Depression has often been associated with anxiety, as have alcohol and drug abuse.

Anxiety symptoms and signs

Common symptoms and signs of anxiety disorder can include:

·         restlessness or feeling edgy,

·         becoming tired easily,

·         trouble concentrating,

·         feeling as if the mind is going "blank,"

·         irritability,

·         muscle tension,

·         sleep problems.

Anxiety, associated with specific (specific or simple phobia) or social fears (social phobia), may also result in avoidance of certain situations or an elevation of symptoms to the level of panic. Worry that is associated with a traumatic event (posttraumatic stress disorder) may also result in the following symptoms:

·         Avoidance of people, places, or situations that are reminiscent of the traumatic event

·         Re-experiencing the trauma in repeated nightmares, flashbacks, or pseudohallucinations

·         Difficulties with trusting others

·         Excessive attention to staying safe or keeping loved ones safe

·         A tendency to startle easily

·         A sense of a bleak or foreshortened future.

When anxiety intensifies to the level of becoming a panic attack, signs and symptoms can include both physical and emotional symptoms such as:

·         palpitations;

·         chest pain, chest tightness or other discomfort, feeling like one is having a heart attack;

·         shortness of breath or trouble breathing;

·         sweating of the palms;

·         some  stomach upset;

·         trembling or shaking;

·         feeling dizzy, unsteady, lightheaded, or faint;

·         de-realization or de-personalization;

·         fear of losing control or going insane;

·         numbness or tingling sensations;

·         feeling like one is choking;

·         a sense of impending doom;

·         feeling like one is dying.

«Պաշտպանական մեխանիզմների» հասկացությունը հոգեբանության մեջ

Ամենաառաջինը` որպես պաշտպանական մեխանիզմ, նկարագրվել է արտամղումը: «Արտամղում»’ տերմինն առաջին անգամ հանդիպում է հոգեբան Հերբարտի աշխատություններում 19-րդ դարասկզբում: Սակայն արտամղումը որպես մարդկանց կողմից իրենց իսկ սեփական, որոշ էական հիշողություններին տիրապետելու անկարողության կլինիկական փաստ, առաջին անգամ նկարագրվել է Զ. Ֆրոյդի «Պաշտպանական նեյրոպսիխոզներ» աշխատությունում 1894 թ.: Դրա էությունն այն է, որ գիտակցության սահմաններից դուրս պահվեն որոշակի հոգեկան բովանդակություններ: Ֆրոյդի կողմից հոգեբանություն ներմուծված հաջորդ հասկացությունը լայն ճանաչոմ և կիրառություն գտած պրոյեկցիա հասկացությունն է: Ա. Ֆրոյդն իր աշխատությունում նշում է, որ Զ. Ֆրոյդն ի սկզբանե պաշտպանություն և արտամղում տերմինները կիրառել է որպես իրար համարժեք, սակայն հետագայում հրաժարվել է այդ գաղափարից և պաշտպանություն տերմինը կիրառել որպես համալիր հասկացություն Ես-ի բոլոր պաշտպանական ռեակցիաները նկարագրելու համար, իսկ արտամղումը` որպես առանձին կիրառվող պաշտպանական մեխանիզմ: Հետագայում տերմիը մեկնաբանվել, վերափոխվել և մոդեռնիզացվել է բազմաթիվ հետազոտողների կողմից ինչպես հոգեվերլուծության, այնպես էլ հոգեբանության այլ բնագավառներում: Ֆրոյդն արտահայտել է այն ենթադրությունը, որ որոշ պաշտպանական մեխանիզմներ ի հայտ են գալիս մարդու կյանքի առաջին իսկ վայրկյաններից. այդ միտքը հետագայում ապացուցվել է բազմաթիվ հեղինակների և էքսպերիմենտալ տվյալների միջոցով: Այս ենթադրությունը հետագայում ելակետ է հանդիսացել Ա. Ֆրոյդի հետազոտությունների համար: Զ. Ֆրոյդը փորձ է կատարել նաև ստեղծելու պաշտպանության մետահոգեբանական մի տեսություն` կախված հիվանդության տեսակից:

Հիմնական պաշտպանական մեխանիզմները տարբերակվում են համաձայն որոշակի չափանիշների`

·         ներքին կոնֆլիկտի վերամշակման մակարդակի,

·         սուբյեկտի կողմից իրականության խեղաթյուրման մակարդակի,

·         որևէ մեխանիզմի պահպանման համար ծախսվող էներգիայի մակարդակի,

·          ինֆանտիլության մակարդակի,

·          օգտագործվող պաշտպանական մեխանիզմի հետևանքով առաջացող հնարավոր հոգեկան խանգարման տիպի:

Գրականության վերլուծությունը ցույց տվեց, որ համաձայն Ֆրոյդի և նրա հետևորդների բոլոր պաշտպանական մեխանիզմների համար ընդհանուր և հիմնական հատկանիշները հետևյալներն են.

1.    անգիտակցական են, այսինքն` մարդը չի գիտակցում իր պաշտպանական վարքը որոշակի օբյեկտի կամ երևույթի նկատմամբ,

2.     պաշտպանական մեխանիզմները միշտ խեղաթյուրում, կեղծում կամ փոփոխում են իրականությունը:

            Վեյլանտն, իր հերթին առանձնացնում է պաշտպանական մեխանիզմների 5 բնութագրեր.

1.    Պաշտպանությունը համարվում է աֆեկտների և մղումների հիմնական կարգավորիչ միջոց,

2.    Պաշտպանական մեխանիզմներն անգիտակցական են,

3.     Պաշտպանական մեխանիզմները տարբեր են,

4.    Պաշտպանական մեխանիզմները հաճախ հոգեբուժական ախտանշանների առկայության մասին են խոսում, սակայն դրանք դինամիկ են և փոխարկելի,

5.     Պաշտպանական մեխանիզմները կարող են ծառայել  հարմարմանը, բայց կարող են լինել նաև պաթոլոգիկ:

Հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմներն ուղղված են կարևորությունից զրկելու և դրանով իսկ չեզոքացնելու հոգեբանական տրավմատիկ պահերը:

Պաշտպանական մեխանիզմներն, ըստ էության, կարգավորիչ մեխանիզմների մի համակարգ են կազմում, որը նպաստում է անձին սպառնացող բացասական ապրումների վերացմանը կամ գոնե մինիմալիզացմանը: Այդ ապրումները հաճախ ուղեկցվում են ներքին կամ արտաքին կոնֆլիկտներով, անհարմարավետության և տագնապի զգացումներով:  Պաշտպանական մեխանիզմներն ուղղված են անձի ինքնագնահատականի ստաբիլության, Ես պատկերի և աշխարհի պատկերի պահպանմանը, որին կարելի է հասնել հետևյալ եղանակներով.

·         կոնֆլիկտային ապրումների աղբյուրները գիտակցությունից հեռացնելով,

·         կոնֆլիկտային ապրումների տրանսֆորմացիա այնպիսի կերպով, որպեսզի կանխվի կոնֆլիկտի առաջացումը:

Հոգեբանական գրականությունում նկարագրված բազմաթիվ հետազոտությունների արդյունքում, հետազոտողները հանգել են այն եզրակացության, որ մարդն օգտագործում է այդ մեխանիզմերն այն դեպքում, երբ նրա մոտ առաջանում են բնազդային մղումներ, որոնց արտահայտումը սոցիալապես անթույլատրելի է: Մղումները հոգեվերլուծական տեսության սահմաններում դիտարկվում են որպես հոգեկան ապարատի էլեմենտար և բազային տարրեր: Մղումները «տեղակայված են» հոգեկանի և մարմնի սահմանագծում` հանդիսանալով ֆիզիկական գործընթացների հոգեբանական ներկայացուցիչներ, որոնք կապված են օրգանիզմի պահանջմունքների հետ:

Պաշտպանական մեխանիզմները պաշտպանում են նաև գիտակցությունը հիասթափություններից և սպառնալիքներից: Որոշ հոգեբանների համոզմամբ պաշտպանական մեխանիզմները հոգեկանի նորմալ գործունեության արդյունք են և ուղղված են ապահովելու էգո-ամբողջականությունը: Այն դեպքերում, երբ էգոն ի զորու չէ հաղթահարել տագնապն ու վախը, այն կիրառում է յուրահատուկ մեխանիզմներ, որոնք նպաստում են մարդու կողմից իրականության ընկալման խեղաթյուրմանը: Դրանք ձևավորվում են վաղ մանկական տարիքում, նպաստում են հոգեբանական հոմեոստատիկ վիճակին և գործառում են անգիտակցական կամ ենթագիտակցական հոգեբանական մակարդակներում: Իրականում խոսքն այս դեպքում այլ բնույթի հարմարողական գործընթացների, հատկությունների և որակների մասին է, որոնք անձը ձեռք է բերում իր սոցիալականացման ընթացքում: Երբ մարդու ցանկությունները, հետաքրքրությունները, պահանջմունքները չեն կարող բավարարվել` չնայած էական ջանքերի, առաջանում է հուզական լարվածության վիճակ` սթրես և ֆրուստրացիա:

Այս թեմայով գրականության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Զ. Ֆրոյդը, Ա. Ֆրոյդը, Գ. Տարտը, Վ. Մենինժերը, Մ. Լիֆը և այլք, եկել են այն եզրակացության, որ հոգեբանական պաշտպանությունը հնարավորություն է տալիս գոնե ժամանակավոր թեթևացնել և անցկացնել լարվածությունը, իսկ կոնկրետ ապրումներում այնպես խեղաթյուրել տեղի ունեցողը, որպեսզի չխախտվի անհատի` իր մասին ունեցած պատկերացումները: Որպես պաշտպանություն կարող է հանդես գալ հոգեկանի ինքնակարգավորվող մեխանիզմը, որի միջոցով թուլանում է հուզական լարվածությունը, տագնապը, անհարմարավետության զգացումը և պահպանվում է ԵՍ-կերպարի անհակասականությունը` օբյեկտիվ իրականությանը անգիտակցորեն աղավաղված գնահատակն տալու միջոցով: Հոգեբանական պաշտպանություն առաջանում է այն դեպքում, երբ մարդը չի կարողանում ճիշտ գնահատել առաջացած անհարմարությունն ու դրա պատճառները ու, հետևաբար, չի կարողանում հաղթահարել այն:

Այսպիսով` հոգեբանական պաշտպանություն առաջանում է այն դեպքում, երբ մարդը չի կարողանում ճիշտ գնահատել առաջացած անհարմարությունն ու դրա պատճառները ու հետևաբար չի կարողանում հաղթահարել այն: Բացի այդ լարվածության աճը հաճախ ուղեկցվում է նաև հուզկան գրգռմամբ, որը խանգարում է ընտրության ռացիոնալ գործընթացին:

            Ըստ Ժ. Լապլանշի և Ժ. Պոնտալիսի, պաշտպանությունը գործողությունների ամբողջություն է, որն ուղղված է չեզոքացնելու ցանկացած փոփոխություն, որը սպառնում է կենսահոգեբանական անհատի ամբողջականությանն ու կայունությանը: Պաշտպանության գործընթացն իրականանում է Ես-ի մեջ շատ թե քիչ ինտեգրված պաշտպանական մեխանիզմների շնորհիվ: Պաշտպանության և այն իրականացնող Ես-ի միջև գոյություն ունեն բարդ կապեր: Փաստացի`

1.    Ես-ն անձնական տարածք է, որը պետք է պաշտպանվի ցանկացած ներխուժումից:

2.    Ես-ը պատկերացումների համախումբ է, որը հակսում է մեկ այլ` անհամատեղելի պատկերացումների համախմբի, որից էլ առաջանում է տհաճության զգացում:

3.    Ես-ը պաշտպանության նախաձեռնություն է: